Δευτέρα 17 Μαρτίου 2014

Ρόδιοι και Φωκαείς στην Ισπανία (μέρος Α΄)



 

του Κωνσταντίνου Ν. Θώδη, συγγραφέα – σύγχρονου ιστορικού ερευνητή
«...Πρώτ δ Φωκαίῃωνίηςπεχείρησε. ο δΦωκαιέες οτοι ναυτιλίῃσι μακρσι πρτοιλλήνωνχρήσαντο, κα τν τεδρίην κα τν Τυρσηνίην κα τνβηρίην κα τν Ταρτησσν οτοι εσ ο καταδέξαντες·ναυτίλλοντο δ ο στρογγύλσι νηυσ λλ πεντηκοντέροισι. πικόμενοι δ ς τν Ταρτησσν προσφιλέες γένοντο τ βασιλέι τν Ταρτησσίων, τ ονομα μν ν,ργανθώνιος, τυράννευσε δ Ταρτησσο γδώκοντα τεα, βίωσε δπάντα εκοσι κα κατόν...» Ηροδότου, « Κλειώ», 163.

«...Μετ δ τατα νης Σαμίη, τς ναύκληρος ν Κωλαος, πλέουσα πΑγύπτου πηνείχθη ς τν Πλατέαν ταύτην· πυθόμενοι δ ο Σάμιοι παρ το Κορωβίου τν πάντα λόγον σιτία ο νιαυτο καταλείπουσι. Ατοδέναχθέντες κ τς νήσου κα γλιχόμενοι Αγύπτου, πλεονποφερόμενοι πηλιώτ νέμ· κα ο γρνίει τ πνεμα, ρακλέας στήλας διεκπερήσαντες πίκοντο ς Ταρτησσόν, θείῃ πομπ χρεώμενοι.Τ δμπόριον τοτο ν κήρατον τοτον τν χρόνον, στεπονοστήσαντες οτοι πίσω μέγιστα δ λλήνων πάντων τν μεςτρεκείην δμεν κ φορτίων κέρδησαν, μετά γε Σώστρατον τν Λαοδάμαντος Αγινήτην· τούτ γρ οκ οἷά τέ στι ρίσαι λλον. Ο δΣάμιοι τν δεκάτην τν πικερδίων ξελόντες ξ τάλανταποι ήσαντο χαλκήιον κρητρος ργολικο τρόπον…» Ηροδότου, « Μελπομένη», 152.


Για πολλούς αιώνες οι Έλληνες δεν γνώριζαν για την Ισπανία. Αν οι Μυκηναίοι ήξεραν κάτι γι αυτή τη χώρα, αυτή η γνώση είχε το χαρακτήρα κάποιων ασαφών γνώσεων γύρω από τη μυθολογία για κάποιες μακρινές χώρες της δύσης, όπου ο ήλιος δύει, βρίσκεται ο μαγικός κήπος των Εσπερίδων, ζουν οι γοργόνες, βόσκουν τα πανέμορφα κόκκινα βόδια του Γηρυόνη κλπ. Για τις πρώτες επαφές των Ελλήνων με την Ισπανία γνωρίζουμε περισσότερα απ’όσα διηγούνται οι γραπτές πηγές για τις επαφές των Φοινίκων, αλλά η χρονολόγηση αυτών των γεγονότων είναι πολύ συγκεχυμένη.Οι θρύλοι γύρω από τον Τρωϊκό πόλεμο, που αφηγούνται για την επιστροφή των Ελλήνων στην πατρική γη, περιγράφουν και τις περιπέτειές τους στη δύση. Αυτοί οι μύθοι, ωστόσο, πήραν σάρκα και οστά μόνο στην ελληνιστική εποχή. Μια σειρά ειδών κυκλαδικής τέχνης και κάποιων αντικειμένων της γεωμετρικής περιόδου, που βρέθηκαν στη Μασσαλία και στα κοντινά ιβηρικά νησιά, σχετίζονται με αυτά τα ταξίδια, αλλά κι αυτό πάλι το γεγονός αφήνει  κάποιες αμφιβολίες.


Τα πρώτα ίχνη της ελληνικής παρουσίας στην Ισπανία χρονολογούνται από τις αρχές μέχρι και τα μέσα του 8ου αι. π.Χ. Όμως, ήδη από τον 9ο αι. π.Χ. οι Έλληνες ναυτικοί άρχισαν να επισκέπτονται τις ακτές της Ισπανίας. Τους είχε προσελκύσει εκεί η εξόρυξη μετάλλων, αλατιού και τα πλούτη της Ανδαλουσίας. Οι πρώτες αποικίες ιδρύθηκαν από τους Φωκαείς στο δεύτερο ήμισυ ή στα τέλη του 7ου αι. π.Χ. Αυτούς τους ακολούθησαν και άλλοι Έλληνες. Η ανεύρεση αρχαίων ελληνικών σκευών στην Ονόβα*,με την οποία τόσο ενεργά εμπορεύτηκαν οι Φοίνικες, στις αποικίες των Φοινίκων στα παράλια της Μεσογείου καθώς επίσης και η ομοιότητα των εμπορευμάτων και σε άλλες περιοχές της δραστηριότητας του εμπορίου των Φοινίκων, δείχνουν ότι τα ελληνικά εμπορεύματα έφτασαν στη νότια Ισπανία μέσω των Φοινίκων. Μεταξύ των ελληνικών εμπορευμάτων κυρίαρχη θέση καταλάμβαναν οι αττικοί αμφορείς. Οι Φοίνικες έμποροι τους επανεξήγαγαν μαζί με το αττικό λάδι. Η ανεύρεση θραυσμάτων ελληνικών αμφορέων με φοινικικά σχέδια επιβεβαιώνουν αυτό το γεγονός. Επίσης, κατά τον ίδιο τρόπο έφτασαν στην Ιβηρική χερσόνησο και κάποια χάλκινα σκεύη από την Ελλάδα, όπως για παράδειγμα κορινθιακά κράνη και ροδιακές οινοχόες. Ο Διόδωρος μιλάει και για το εμπόριο των ισπανικών μετάλλων από τους Φοίνικες και στην Ελλάδα[1]. Με τον τρόπο αυτό κατά πάσα πιθανότητα ήρθαν στην Ελλάδα τα χάλκινα της Ταρτησσού,τα οποία κατά τον Παυσανία[2] και αναφερόμενος στους Ηλείους, αφιερώθηκαν στην Ολυμπία από τον Μύρωνα**,τύραννο της Σικυώνας,σε ένδειξη ευγνωμοσύνης για τη νίκη του στην 33η Ολυμπιάδα που έλαβε χώρα το έτος 648 π.Χ. 

Ο Ψευδοσκύμνος μας δίνει σημαντικές πληροφορίες σχετικά με τα ταξίδια και τις προσπάθειες για τη δημιουργία αγορών των Ροδίων και των Χαλκιδέων τον 8ο και τον 7ο αι. π.Χ. Ίσως, ο πρωταρχικός συγγραφέας αυτών των πληροφοριών ήταν ο Έφορος, οι αναφορές του οποίου επιβεβαιώνονται και από τα αρχαιολογικά ευρήματα. Αντικείμενα από τη Ρόδο του 650 π.Χ. βρέθηκαν και στη λεκάνη του Ροδανού. Η διάδοση των χάλκινων οινοχόων της περιόδου 650 π.Χ. – 625 π.Χ. σε όλη τη λεκάνη της Μεσογείου πρέπει να αποδοθεί στους Ροδίους, οι οποίοι ίδρυσαν τη Γέλα το 688 π.Χ. μετά την κατάληψη της Νάξου. Τα παλαιότερα ελληνικά ευρήματα στην ιβηρική χερσόνησο, όπως κορινθιακά κράνη, που βρέθηκαν κοντά στον ποταμό Γκουανταλέτ, καθώς και ευρήματα στην Ονόβα, χρονολογούνται στο 630 π.Χ. κατά τη διάρκεια των επαφών ανάμεσα στο βασιλιά Αργανθώνιο και το Σάμιο έμπορο, Κωλαίο. Έτσι, υπάρχουν ενδείξεις, όχι μόνο για ταξίδια των Σαμίων, αλλά και για ενδεχόμενη ύπαρξη στις αρχές του 7ου αι. π.Χ. ή στα τέλη του 6ου αι. π.Χ. της εμπορικής πολίχνης του Ημεροσκοπείου, του ιερού ακρωτηρίου της Άρτεμης – ακρωτήριο του Ναού (Cape Nao) – της Μαινάκης (κοντά στη σημερινή Malaga) και της Ηράκλειας. Οι διαδρομές των Ελλήνων στην Ιβηρία μπορούν να ιχνηλατηθούν από τις ίδιες τις ονομασίες των αποικιών τους, πολλές από τις οποίες έχουν την κατάληξη –ούσσα***. Για παράδειγμα οι Πυτιούσσες στις Βαλεαρίδες. Η κατάληξη αυτή ήταν αιγαιακής προέλευσης, όπως οι Οινούσσες στη Χίο και προφανώς συνδέεται με το εμπόριο μετάλλων την περίοδο του αποικισμού των Φωκαέων.
*Πιθανόν από τον 9ο αι. π.Χ. εδώ αρχίζουν να αναπτύσσονται μεταλλεία αργύρου,που στη συνέχεια έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην οικονομική και πολιτική ζωή της νότιας Ισπανίας. Πιθανόν λιμάνι εμπορίας μετάλλων,ιδιαίτερα αργύρου υπήρχε στην πόλη Ονόβα – σήμερα Huelva.
**Ο Μύρων ήταν αδελφός του Ορθαγόρα και κέρδισε στο αγώνισμα της αρματοδρομίας με τέθριππο. Ήταν πατέρας του Αριστώνυμου και παππούς του Κλεισθένη. Το κτίριο του θησαυροφυλακείου αποτελούνταν από δύο θαλάμους που έφεραν εσωτερική επένδυση από χάλκινες πλάκες.
***Επίσης οι Ρόδιοι και οι Κνίδιοι αποίκισαν στα τέλη του 6ου αι. π.Χ. τις Αιολίδες Νήσους – Isole Eolie στα ιταλικά και Isuli Eoli στα σικελικά -  ή Λιπάρες Νήσους στο στενό μεταξύ της Σικελίας και της Ιταλίας.Η απόστασή τους από τη Σικελία ήταν 150 στάδια. Δύο από τα ηφαιστιογενή αυτά νησιά ονομάστηκαν από τους Έλληνες «Ερεικούσσα» - σήμερα Alicunti – και «Φοινικούσσα» - σήμερα Folicunti. Η ονομασία Ερεικούσσα συνδέεται με τη λέξη «ερείκη», που είναι ο γνωστός μας φρυγανώδης θάμνος «ρείκι» με άνθη κωνοειδή, ρόδινα και σε μικρές ταξιανθίες.Το μέλι που παράγεται από τα άνθη του έχει υψηλή θεραπευτική αξία. Η ονομασία Φοινικούσσα συνδέεται με τη λέξη «φοίνικας», που σημαίνει «χουρμαδιά» και «ήρα» δηλ. ζιζάνιο.
Η ελληνική παρουσία στην Ιβηρία σήμανε εκτός από το εμπόριο και την έλευση του πολιτισμού, της τέχνης, των αρχιτεκτονικών προτύπων, των ταφικών συνηθειών και γενικά των ανοιχτών ιδεών.Προφανώς,οι Φοίνικες δραστηριοποιούνταν κυρίως στο διαμετακομιστικό εμπόριο. Είχαν ως κίνητρο το κέρδος μέσω των συναλλαγών. Οι Φοίνικες απουσίαζαν από το Αιγαίο και τη Μαύρη θάλασσα,όπου οι Έλληνες άπλωναν το πεδίο της δράσης τους. Οι τελευταίοι δε, για να εξευμενίσουν τον Ποσειδώνα ονόμασαν τη Μαύρη θάλασσα «εύξεινο πόντο»,δηλαδή φιλόξενη θάλασσα.Οι Έλληνες εγκατέλειπαν τη χώρα τους για να αποφύγουν τα δεινά των πολέμων,κυρίως από τους Πέρσες και τους Μήδους,αλλά και των εμφύλιων διενέξεων. Η στενότητα του χώρου στη «βαλκανική Ελλάδα» σε συνάρτηση με την επιθυμία τους να επεκτείνουν τη σφαίρα οικονομικής επιρροής τους, τους ανάγκασε να αποικήσουν την ιταλική χερσόνησο και τη Σικελία. Ίδρυσαν τη Μεγάλη Ελλάδα – Magna Graecia – διεισδύοντας αποφασιστικά στις αγορές της δύσης. Η ελληνική παρουσία στη δύση ερχόταν σε αντίθεση με τα συμφέροντα των Φοινίκων και άλλων ανταγωνιστών, κυρίως από τη στιγμή που οι Φωκαείς ίδρυσαν αποικίες στις ακτές της Ισπανίας,της Γαλλίας και της Κορσικής.Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να συμμαχήσουν οι Ετρούσκοι από το βορρά με τους Καρχηδονίους του νότου εναντίον των Ελλήνων. 

Ο Κάδμος και οι Φοίνικες
Οι Φοίνικες γενικά απέφευγαν τις πολεμικές συγκρούσεις με τους Έλληνες, επειδή είχαν ανοιχτά μέτωπα στην περιοχή τους με τους σατράπες στους οποίους για μεγάλα χρονικά διαστήματα τελούσαν φόρου υποτελείς.Ο 6ος αι. π.Χ. – αρχή του δεύτερου μεγάλου ελληνικού αποικισμού – ήταν αυτός που άλλαξε τους συσχετισμούς δυνάμεων στο χώρο της οικονομίας σε ανατολή και δύση.Η άφιξη του εμπόρου και ναυτικού Κωλαίου του Σάμιου το 640 π.Χ. στην Ταρτησσό ήταν το πρώτο δυναμικό βήμα της ελληνικής παρουσίας στην Ισπανία.Παρατηρώντας προσεχτικά τον αποικισμό των Φωκαέων στην Ισπανία μπορούμε να εξάγουμε συμπεράσματα για τον εμπορικό ή ίσως για τον εμποροβιοτεχνικό χαρακτήρα της,αλλά καθόλου για τον αγροτικό. Αυτό το γεγονός εξηγεί σε πρώτη φάση τον οικονομικό χαρακτήρα της ίδιας της μητρόπολης,στην οποία οι ισχύουσες φυσικές συνθήκες του διαθέσιμου γεωργικού χώρου δεν μπορούσαν να παίξουν σπουδαίο ρόλο,ενώ αντίστοιχα υπήρχε μικρός αγροτικός πληθυσμός.
Γι αυτό οι Φωκαείς δημιούργησαν τις αποικίες τους μόνο μετά από έρευνες της γης παρουσιάζοντας λίγο πολύ ότι αυτή η γη τους περιμένει. Πρώτ’ απ’ όλα οι Φωκαείς επέλεξαν βολικούς θαλάσσιους σταθμούς, κόλπους ή εκβολές μικρών ποταμών για να ιδρύσουν τις αποικίες τους. Κατά τη διάρκεια αυτού του αναγνωριστικού ταξιδιού τους οι Φωκαείς καθιέρωσαν καλές σχέσεις.Αυτό ιδιαίτερα έγινε σαφές από την ιστορία των σχέσεων των Φωκαέων με το βασιλιά της Ταρτησσού Αργανθώνιο.Μάλιστα, και στη βορειοανατολική Ισπανία αυτοί δεν θα μπορούσαν να δημιουργήσουν αποικία στο νησί της Παλαιόπολης και μετά και στην ηπειρωτική χώρα, χωρίς τη συμφωνία των αυτοχθόνων,που ήδη ήταν εγκαταστημένοι εκεί.Ωστόσο,τέτοιες σχέσεις καλής γειτονίας δεν μπορούσαν να συνεχιστούν για πολύ.Οι ανταλλαγές ανάμεσα στους αποίκους και στους ιθαγενείς ήταν ανισοβαρείς και αυτό ενείχε τη μορφή εκμετάλλευσης προκαλώντας φυσική δυσαρέσκεια στον ντόπιο πληθυσμό.Μια τέτοια θέση οδηγούσε αναπόφευκτα σε πολεμικές συγκρούσεις.Προφανώς,γι αυτό οι Εμπορείτες,όπως και οι συμπατριώτες τους στη Μασσαλία,εξαναγκάστηκαν να πάρουν αυστηρά μέτρα για να εδραιώσουν την ασφάλεια της πόλης τους.Η αρχαιολογία δίνει σαφείς αποδείξεις για τη συνέχεια της σχέσης μεταξύ των Ελλήνων και των ντόπιων πληθυσμών.Οι ιδρυθείσες αποικίες των Φωκαέων είχαν διάφορους χαρακτήρες.Ήταν πόλεις,αν και μικρές,όπως η Μαινάκη και το Εμπορείον και εμπορικοί παραγωγικοί σταθμοί και απλά αγκυροβόλια που αποτελούσαν ορόσημο για τη διαδρομή ως την Ταρτησσό.Όπως φαίνεται, τέτοιος ήταν και ο πρωταρχικός ρόλος του Ημεροσκοπείου όπως δείχνει η ίδια η ονομασία του.     

Ο ελληνικός αποικισμός έφτασε στο απόγειό του στα μέσα του 6ου αι. π.Χ., αλλά μετά το 535 π.Χ. όταν οι Φωκαείς νικήθηκαν σε ναυμαχία στην Αλαλία της Κύρνου(Κορσικής) από τους Καρχηδόνιους και τους Ετρούσκους, οι ελληνικές πόλεις στην Ισπανία μειώθηκαν. Η αναβίωση των ελληνικών αποικιών και των εμπορικών τους δραστηριοτήτων στην Ισπανία σχετίζονται με τον 4ο αι. π.Χ. Διάφορα ευρήματα μεταλλικών αντικειμένων, συνοικισμοί κατώτερων τάξεων, κάποιοι τάφοι και κυρίως μια αξιόλογη σειρά από επιτύμβιες στήλες δίνουν σημαντικές πληροφορίες για τον πολιτισμό της περιοχής της Ταρτησσού στην εποχή των Τουρδητανών. Τα τελευταία χρόνια ήρθαν στην επιφάνεια ευρήματα από ελεφαντόδοντο που βρέθηκαν σε τάφους των Καρμονών – στην περιοχή της Σεβίλλης. Αυτά τα ευρήματα θεωρούνται τοπικά προϊόντα του 7ου αι. π.Χ. κατασκευασμένα από φοινικικά σχέδια. Ένας τεράστιος θησαυρός 400 χάλκινων αντικειμένων βρέθηκε στην Ονόβα, στον οποίο περιλαμβάνονται σπαθιά τύπων της κεντρικής Ευρώπης, μαχαίρια, αιχμές δοράτων, θραύσματα από κράνη που μοιάζουν με τα πρωτότυπα των αντίστοιχων της εποχής από τη Συρία και την Κύπρο. Ο θησαυρός χρονολογείται περίπου στο 750 π.Χ. Για την παρουσίαση του Ταρτησσιανού πολιτισμού σημαντικές είναι οι επιτύμβιες στήλες που αναφέραμε παραπάνω. Η πιο γνωστή πλάκα από την Solana de Cabanas σχετίζεται με ένα ξίφος, έναν καθρέφτη και μια τετράτροχη άμαξα. Σε μια στήλη από τους Μεγάσελους απεικονίζεται ένας πολεμιστής με κερασφόρο κράνος, οπλισμένος με δόρυ και σπαθί με κεραία. Μεταξύ του 700 π.Χ. και 500 π.Χ. η χερσόνησος των Πυρηναίων πέρασε από μια σταδιακή μετάβαση από την εποχή του χαλκού στην εποχή του σιδήρου, η οποία έθεσε τα θεμέλια του πολιτισμού των Ιβήρων. Σ’ αυτή την περίοδο μετάβασης τα χάλκινα εργαλεία παρέμειναν πολύ σε χρήση, ενώ στο βορειοδυτικό τμήμα της χερσονήσου η αντικατάσταση των χάλκινων εργαλείων από σιδερένια είναι ακολούθησε πιο αργό ρυθμό απ’ ότι στις υπόλοιπες περιοχές.
1. Περί Ρόδης
Οι αρχαίοι συγγραφείς μεταφέρουν πλήθος διηγήσεων για την άφιξη στην Ισπανία διάφορων μυθικών ηρώων.Η αξία αυτών των διηγήσεων είναι μικρή.Τη μεγαλύτερη προσοχή προσελκύουν οι αναφορές για τον πρώϊμο ροδιακό αποικισμό.Αν αγνοήσουμε τους μύθους στους οποίους δρουν οι Ρόδιοι ήρωες,όπως ο μυθικός Τληπόλεμος,τότε η παράδοση συνίσταται στην είδηση περί ίδρυσης της Ρόδης – σήμερα Rosas - από τους Ροδίους στα βορειοανατολικά παράλια της Ιβηρικής χερσονήσου.Ο Ψευδοσκύμνος υποστηρίζει ότι η Ρόδη ιδρύθηκε με τη συμμετοχή του ισχυρού ναυτικού των Ροδίων.Γι αυτό αναφέρει και ο Στράβων[3]. Αλλά πρέπει να σημειώσουμε,ότι αυτή η εκδοχή δεν είναι η μοναδική.Μια άλλη εκδοχή του Στράβωνα σημειώνει,ότι «κάποιοι» θεωρούν ότι τη Ρόδη ίδρυσαν οι Ρόδιοι.Κατά συνέπεια υπήρχαν και άλλοι που είχαν διαφορετική άποψη.Τη γνώμη τους μεταφέρει ο ίδιος ο Στράβωνας αναφέροντας ότι η Ρόδη ιδρύθηκε αρχικά από τους Ρόδιους και αργότερα εκεί εγκαταστάθηκαν Μασσαλιώτες ή Εμπορείτες.Έτσι,με δεδομένη την ύπαρξη των δύο εκδοχών δεν μας επιτρέπεται να δεχθούμε τη μία εκ των δύο άνευ όρων.Η αναφορά του Ψευδοσκύμνου,ότι η Ρόδη ήταν αποικία  των Ροδίων με τη συμμετοχή του ισχυρού ναυτικού της,πρέπει να συνδυαστεί με τη θαλασσοκρατορία της Ρόδου,η οποία σύμφωνα με το Διόδωρο[4] ιδρύθηκε 256 χρόνια μετά τον Τρωϊκό πόλεμο.Ο Στράβωνας συνδέει την πλεύση των ροδιακών πλοίων για την ίδρυση της Ρόδης πριν από τους πρώτους Ολυμπιακούς αγώνες.
Από τον 11ο μέχρι τον 9ο αι. π.Χ. το νησί της Ρόδου δέχθηκε την έντονη δωρική επιρροή,η οποία συνοδεύτηκε από τη δημιουργία των πρώτων συνοικισμών,αποτέλεσμα των οποίων ήταν ο διαχωρισμός του νησιού μεταξύ 3 κρατών – της Ιαλυσσού,της Καμείρου  και της Λίνδου.Αυτή η εποχή ήταν γενικά μια περίοδος κοινωνικής και οικονομικής οπισθοδρόμησης στην Ελλάδα,η οποία περιόρισε τους αναπτυξιακούς της ορίζοντες.Αυτή τη χρονική περίοδο οι εξωτερικές σχέσεις των Ελλήνων έλαβαν χώρα μέσω των Φοινίκων,όπως προκύπτει από τα Ομηρικά ποιήματα.Μόνο στα τέλη του 9ουαι. π.Χ. οι Έλληνες άρχισαν να έρχονται σε επαφή με άλλους λαούς,πράγμα το οποίο δεν ξεκίνησαν πρώτοι οι Ρόδιοι,αλλά οι Ευβοείς.Οι Ευβοείς ίδρυσαν την πρώτη αποικία στη δύση που ήταν αρχικά οι Πιθηκούσσες και αργότερα η αιολική Κύμη.Κάτω από αυτές τις συνθήκες ήταν δύσκολο να φανταστεί κανείς έναν μεγάλης κλίμακας αποικισμό από την πλευρά των Ροδίων.Η αρχαιολογία δεν βοηθά στην αποσαφήνιση του ζητήματος αυτού.Οι ανασκαφές στη Ρόδη έδωσαν ευρήματα του 5ου αι. π.Χ. Στην Ισπανία δεν υπάρχουν συγκεκριμένα προϊόντα της Ρόδου που θα μπορούσαν με σαφήνεια να αποδείξουν ότι οι Ρόδιοι ήρθαν εδώ τον 9ο αι. π.Χ.
Τα πράγματα δεν ήταν καλύτερα και στη Γαλατία.Εκεί,σύμφωνα με τον Πλίνιο[5],υπήρχε η πόλη Ρόδος,η οποία ανήκε στο παρελθόν στους Ροδίους.Από τη σύγκριση των κειμένων του Πλίνιου,του Ψευδοσκύμνου[6] και του Στράβωνα[7] εξάγεται το συμπέρασμα,ότι πρόκειται για μια πόλη που οι συγγραφείς αυτοί αποκαλούν Ροδανουσία και την οποία αυτοί συνδέουν με τη Μασσαλία των Φωκαέων.Στο νότο της Γαλατίας βρέθηκαν ροδιακά προϊόντα,αλλά αυτά βρίσκονται σε ανάμειξη με τα ετρουσκικά και ίσως και με τα φωκαϊκά.Σε κάθε περίπτωση είναι κατά πολύ νεότερα του 9ου αι. π.Χ.
Απόδειξη της δωρικής προέλευσης της Ρόδης μας δίνει η νομισματική.Πράγματι τα νομίσματα της Ρόδης,τα παλαιότερα των οποίων χρονολογούνται στο τέλος του 5ου και στις αρχές του 4ου αι. π.Χ., κόπηκαν στον τύπο των Συρακουσών,απεικονίζοντας στην εμπρόσθια όψη την νύμφη Αρεθούσα,χωρίς τα γνωστά δελφίνια γύρω της και με απεικόνιση στο πίσω μέρος ρόδων που μαρτυρούσαν το όνομα της πόλης.
Συνοψίζοντας μπορούμε να πούμε,ότι αδιαμφισβήτητες αποδείξεις για τον αποικισμό των Ροδίων,αλλά και επαφές αυτών με την Ισπανία,επί του παρόντος δεν υπάρχουν,αν και η συμμετοχή των Ροδίων στο εμπόριο με αυτή τη χώρα σίγουρα δεν υφίσταται τον 9ο αι. π.Χ. Όμως,πολύ αργότερα αυτό είναι δυνατό.

2. ΠερίΤαρτησσού“εμπόριονακήρατον…”
Ο Σικελιώτης Στησίχορος – τέλος 7ου αι. ή αρχές του 6ου  αι. π.Χ. - ήδη γνώριζε την Ταρτησσό και τον πλούτο της[8].Τα χρόνια του Στησίχορου οι Έλληνες ήδη είχαν καθιερώσει απευθείας σύνδεση με την Ταρτησσό.Στα τέλη ίσως του 6ου αι. π.Χ. σημαντικές πληροφορίες για την Ισπανία ήδη αναφέρονται στον Εκαταίο το Μιλήσιο (περ.560 π.Χ. – 480 π.Χ.) στο έργο του «Χαρτογραφία».Για την πρώτη άμεση επαφή των Ελλήνων με την Ταρτησσό μας περιγράφει ο Ηρόδοτος,σύμφωνα με τον οποίο ο Σάμιος έμπορος Κωλαίος ταξίδευε στην Αίγυπτο όταν μια καταιγίδα που σάρωσε όλη τη Μεσόγειο τον έφερε από τις Ηράκλειες Στήλες στην Ταρτησσό,όπου οι Σάμιοι ανακάλυψαν μια αναξιοποίητη αγορά .Γράφει ο Ηρόδοτος[9] : «Το δε εμπόριον τούτο ην ακήρατον τούτον τον χρόνον,ώστε απονοστήσαντες ούτοι οπίσω μέγιστα δη Ελλήνων πάντων των ημείς ατρεκείην ίδμεν εκ φορτίων εκέρδησαν...»
Ο Κωλαίος έφτασε στην Ταρτησσό γύρω στο 640 π.Χ. και εξασφάλισε ένα φορτίο ασημιού βάρους 1500 κιλών,το οποίο μετέφερε με ασφάλεια στη Σάμο,γεγονός το οποίο αποτέλεσε μέγα κατόρθωμα για την εποχή αυτή,ενώ παράλληλα απέδωσε υψηλό κέρδος στον μεταφορέα.Από αυτή την «παρθένα» αγορά οι Σάμιοι εξασφάλισαν μεγάλο πλούτο στο μέγεθος της δεκάτης,από την οποία αφιέρωσαν στην Ήρα ένα κύπελλο αποτελούμενο από 60 τάλαντα.*
* Το τάλαντο ήταν μονάδα μέτρησης της μάζας.Οι υποδιαιρέσεις του όταν αναφέρονταν σε πολύτιμα μέταλλα λειτουργούσαν και ως νομίσματα.
Ο Ηρόδοτος προσθέτει, ότι κανείς δεν είχε αποκτήσει τέτοιο πλούτο, εκτός από τον Αιγινήτη Σώστρατο γιο του Λαοδάμαντα.Ένα εύρημα στη Γκραβίσκη της Ετρουρίας, αφιερωμένο στον Απόλλωνα από τον Αιγινήτη Σώστρατο, επιβεβαιώνει έμμεσα την ιστορικότητα της πλεύσης του Κωλαίου. Αρχαιολογικά στοιχεία που διαπιστώθηκαν στο Ηραίο της Σάμου, όπως χτένες από ελεφαντόδοντο, ήταν ανάλογα ευρημάτων της Ταρτησσού.Τα ευρήματα αυτά χρονολογούνται από το 710 – 640 π.Χ. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο,το ταξίδι του Κωλαίου πραγματοποιήθηκε λίγο πριν την ίδρυση της Κυρήνης που συνέβη περί το 632 π.Χ.[10]. Φυσικά,αν λάβουμε υπόψη την αναφορά για την καταιγίδα που έφερε τον Κωλαίο αντί για τα παράλια της Αιγύπτου στην Ταρτησσό,πρέπει να αναφέρουμε,ότι συχνά στη μυθολογία συναντάμε το μοτίβο αυτό για τους θαλασσοπόρους που η πορεία τους απέκλινε από τον επιλεγμένο στόχο.Για παράδειγμα η θύελλα παρέσυρε τα καράβια του Οδυσσέα από τα Κήθυρα στη γη των Λωτοφάγων[11] και επίσης θύελλα καταπόνησε το Μενέλαο σε μακρινές χώρες[12],για να φτάσει τελικά μετά από πολύχρονη περιπλάνηση στη Σπάρτη.

Η λέξη «καταιγίδα» ήταν διαρκώς παρούσα στο μυαλό και τη σκέψη των ανήσυχων Ελλήνων και ήταν απλά η αφορμή για να ανακαλύψουν νέους και πλούσιους τόπους για την ίδρυση αποικιών.Οι Σάμιοι διατήρησαν την επαφή με τους Φοίνικες για πολλά χρόνια και είναι πολύ πιθανό,ότι στην πραγματικότητα ο Κωλαίος να ακολούθησε τη διαδρομή που του είχε ήδη γνωστοποιηθεί από τους Φοίνικες[13].Το ταξίδι του Κωλαίου παρέμεινε ένα και μοναδικό επεισόδιο στην ιστορία της Σάμου.Δεν γνωρίζουμε κανένα άλλο ανάλογο ταξίδι που να επετεύχθη από τη Σάμο στην Ισπανία κατά την αρχαϊκή εποχή.Οι Σάμιοι έστρεψαν το ενδιαφέρον τους εκείνη την εποχή προς άλλες κατευθύνσεις.Από τους Έλληνες μόνο οι Φωκαείς ανέπτυξαν στενότερες επαφές με την Ισπανία.Η Φώκαια ήταν η πιο βόρεια πόλη της Ιωνίας στα σύνορα με την Αιολία.Το έδαφός της ήταν πολύ περιορισμένο.Η στενότητα του χώρου ανάγκασε τους κατοίκους της να στραφούν στην αλιεία και το εμπόριο,χωρίς να περιφρονούν και την πειρατία[14].Ο Ηρόδοτος αναφέρει,ότι οι Φωκαείς ήταν οι πρώτοι από τους Έλληνες που εκτέλεσαν υπερπόντιες διαδρομές.Αυτό δεν είναι απόλυτα παραδεκτό,αλλά μάλλον αντανακλά την εμπειρία των Φωκαέων στα μακρινά ταξίδια[15].
Για τον Ησίοδο[16] το δυτικό άκρο της γης ήταν η χώρα των Τυρρηνών, δηλαδή των Ετρούσκων, τους οποίους εξουσίαζαν ο Άγριος και ο Λατίνος. Γράφει ο Ησίοδος : «Η Κίρκη, η θυγατέρα του Ήλιου του γιου του Υπερίωνα, γέννησε από έρωτα στον γενναιόψυχο Οδυσσέα, τον Άγριο και τον Λατίνο, τον άψογο και τον κρατερό. Αυτοί πολύ μακριά μέσα στο μυχό των Ιερών νήσων βασίλευαν σ’ όλους τους δοξασμένους Τυρρηνούς.» Από τη μια μεριά οι ονομασίες αυτές υποδηλώνουν τη γνωριμία του ποιητή με κάποιες περιοχές της δύσης, αλλά από την άλλη η γη τους στην πραγματικότητα δεν ήταν χερσόνησος, αλλά «ιερές νήσοι». Κι αυτό παρά το μεγάλο χρονικό διάστημα που ήδη έλαβε χώρα ο ενεργός αποικισμός της δύσης, στον οποίο ενεργό μέρος πήραν οι Ευβοείς, από τους οποίους ο Ησίοδος θα μπορούσε εύκολα να μάθει γι αυτή την περιοχή του τότε γνωστού κόσμου.
Στον Πλίνιο[17] η ονομασία «Βαλεαρίδες νήσοι*» - Γυμνησίες – δίδεται με τη μορφήGymnasiae. Η εμφάνιση της ρίζας «a» δείχνει την πρωταρχική προέλευση της δωρικής ονομασίας των νησιών. Ο Πλίνιος γράφει, ότι έτσι ονόμαζαν τα νησιά οι Έλληνες. Έτσι, είναι πιθανό, ότι αυτή η αναφορά ελήφθη από κάποια γλωσσική πηγή δωρικής προέλευσης. Δεν αποκλείεται να είναι μια παραδρομή του ίδιου του Πλίνιου ή αυτού που τον αντέγραψε. Πάντως ο Στράβωνας αναφέρει[18] : «Ἱστοροῦσι δὲ καὶ ταῦτα περὶ τῶνῬοδίων͵ ὅτι οὐ μόνον ἀφ᾽ οὗ χρόνου συνώικισαν τὴν νῦν πόλιν εὐτύχουν κατὰθάλατταν͵ ἀλλὰ καὶ πρὸ τῆς Ὀλυμπικῆς θέσεως συχνοῖς ἔτεσιν ἔπλεον πόρρω τῆς οἰκείαςἐπὶ σωτηρίαι τῶν ἀνθρώπων· ἀφ᾽ οὗ καὶ μέχρι Ἰβηρίας ἔπλευσαν͵ κἀκεῖ μὲν τὴν Ῥόδηνἔκτισαν ἣν ὕστερον Μασσαλιῶται κατέσχον͵ ἐν δὲ τοῖς Ὀπικοῖς τὴν Παρθενόπην͵ ἐν δὲΔαυνίοις μετὰ Κώιων Ἐλπίας. τινὲς δὲ μετὰ τὴν ἐκ Τροίας ἄφοδον τὰς Γυμνησίας νήσουςὑπ᾽ αὐτῶν κτισθῆναι λέγουσιν͵ ὧν τὴν μείζω φησὶ Τίμαιος μεγίστην εἶναι μετὰ τὰς ἑπτά͵ Σαρδὼ Σικελίαν Κύπρον Κρήτην Εὔβοιαν Κύρνον Λέσβον͵ οὐ τἀληθῆ λέγων· πολὺ γὰρἄλλαι μείζους. τινὲς δὲ τῶν Ῥοδίων καὶ περὶ Σύβαριν ὤικησαν κατὰ τὴν Χωνίαν…»
*Οι Βαλεαρίδες αποτελούνταν από δύο ομάδες νησιών : Τις Γυμνησίες – Κρομμιούσσα και Μελούσσα, σήμερα Μαγιόρκα και Μινόρκα – και τις Πυτιούσσες – Ιχνούσσα και Οφιούσσα, σήμερα Ίμπιζα και Φορμεντέρα. Ο Ισίδωρος ονομάζει τις Γυμνησίες και Αφροδισίες. Ο δωρικός τύπος «Γυμνασίδες» είναι πολύ ενδιαφέρων, ενώ οι ονομασίες δωρικού τύπου σε περιοχές που τις αποίκισαν οι Ίωνες είναι πολύ σπάνια.

Βασιλιάς Αργανθώνιος
Μοναδική ιστορική προσωπικότητα στον κατάλογο των βασιλέων της Ταρτησσού ήταν ο βασιλιάς Αργανθώνιος. Οι Ταρτήσσιοι ήταν γείτονες με τους Κέλτες. Στα κελτικά ο άργυρος ονομαζόταν “argant”. Πιθανότατα «Αργανθώνιος» σήμαινε άνθρωπος από ασήμι. Ο Αργανθώνιος βασίλεψε 80 χρόνια, από το 630 ως το 550 π.Χ. Αυτόν τον αιωνόβιο βασιλιά της Ταρτησσού, που έζησε όπως λέγεται 120 χρόνια, υπονοούν και οι στίχοι του Ανακρέοντα (559 – 478 π.Χ.) λυρικού ποιητή από την Τέω της Ιωνίας, που έγραψε : «Εγώ δ’ ούτ’ αν Αμαλθείης βουλοίμην κέρας ούτ’ έτεα πεντήκοντά τε και εκατόν Ταρτησσού βασιλεύσαι...» που σημαίνει ότι «Εγώ ούτε της Αμάλθειας ήθελα το κέρας, ούτε να βασιλεύσω εκατόν πενήντα χρόνια στην Ταρτησσό...» Με την άφιξη των Φωκαέων στην Ταρτησσό, ο βασιλιάς της Αργανθώνιος τους δέχθηκε φιλικά και τους κάλεσε να εγκατασταθούν εκεί. Γνωρίζοντας για την απειλή που δέχθηκαν απ’ τους Μήδους*, τους προσέφερε απλόχερα χρήματα για να χτίσουν την πόλη τους. Στην αφήγηση του Ηροδότου υπάρχει αναμφίβολα μια υπερβολή. Οι Έλληνες πολύ πριν απ’ τους Φωκαείς γνώριζαν την Τυρρηνία, δηλαδή την Ετρουρία. Όσον αφορά την Ταρτησσό, οι Σάμιοι ξεπέρασαν τους Φωκαείς. Η αντίφαση ανάμεσα στις δύο αφηγήσεις του Ηροδότου εξηγεί τη χρήση τους από διάφορες πηγές. Για τον Κωλαίο, ο μεγάλος μας ιστορικός θα μπορούσε να μάθει στη Σάμο, όπου έζησε για κάποιο χρονικό διάστημα, σύμφωνα με τη μαρτυρία του Οβίδιου. Πηγή γνώσης σχετικά με την αποστολή των Φωκαέων θα μπορούσε να είναι ο Εκαταίος. Τα αποσπάσματα του Εκαταίου[19] διαχωρίζουν την Ιβηρία από την Ταρτησσό. Όπως φαίνεται και για τη χρονολόγηση της αποστολής των Φωκαέων ορόσημο αποτελούν και οι αναφορές του Ηρόδοτου για την ενίσχυση του βασιλιά των Μήδων. Στη βιβλιογραφία συχνά αναμειγνύονται οι Μήδοι και οι Πέρσες. Ωστόσο, από τα διασωζόμενα αποσπάσματα του Εκαταίου είναι ορατή η διαφορά μεταξύ τους[20]. Και ο Ηρόδοτος συχνά μιλά χωριστά για τους Μήδους και τους Πέρσες. Στην περίπτωση που προαναφέραμε, είναι σαφές ότι εδώ πρόκειται για το βασιλιά των Μήδων κι όχι των Περσών. Η ισχύς των Μήδων πέφτει στα τέλη του 7ου αι. π.Χ. Λίγο αργότερα οι Μήδοι απελευθερώθηκαν από την κυριαρχία των Σκύθων και πήραν ενεργό μέρος στην καταστροφή της Ασυρρίας. Στη συνέχεια οι Μήδοι κατέκτησαν πολλές χώρες, συμπεριλαμβανομένου και του βασιλείου του Ουραρτού της Μεγάλης Αρμενίας, ενώ εισέβαλαν στην Κιλικία και τη Φρυγία ερχόμενοι σε αντιπαράθεση με το λυδικό κράτος.
* Οι Μήδοι και οι Πέρσες ήταν ινδοευρωπαϊκά φύλα εγκατεστημένα στη σημερινή περιοχή του Ιράν.Οι Μήδοι κατοικούσαν στο βόρειο Ιράν και οι Πέρσες στο νότιο.Οι Μήδοι υποτάχθηκαν αρχικά στους Ασσυρίους, αλλά τον 7ο αι. π.Χ. απέκτησαν την ανεξαρτησία τους. Ίδρυσαν κράτος με πρωτεύουσα τα Εκβάτανα και υπέταξαν τους Πέρσες. Με ηγέτη το βασιλιά Κυαξάρη συμμάχησαν με τους Χαλδαίους και κατέλυσαν το Ασσυριακό κράτος στα τέλη του 7ου αι. π.Χ. Ο Κύρος, ηγεμόνας των Περσών κήρυξε επανάσταση στα μέσα του 6ου αι. π.Χ. και νίκησε τους Μήδους.Αργότερα κυρίευσε το μικρασιατικό κράτος της Λυδίας και τις ελληνικές πόλεις της Μικράς Ασίας, μεταξύ αυτών και τη Φώκαια.
Οι ελληνικές πόλεις της Μικράς Ασίας, ευρισκόμενες υπό την εξουσία των Λυδών, δεν δυσανασχετούσαν πολύ γι αυτή την απειλή. Ιδιαίτερα οι Φωκαείς φαίνεται γενικά ότι είχαν πολύ καλή σχέση με το βασιλιά. Η ειρήνη το 585 π.Χ. απέτρεψε την απειλή της Μηδικής εισβολής, γεγονός που χρονολογεί την αποστολή των Φωκαέων μεταξύ 614 και 585 π.Χ. Ο Ιουστίνος[21] γράφει, ότι οι Φωκαείς κατάφεραν να φτάσουν στις πιο απομακρυσμένες ακτές του ωκεανού και μετά έφτασαν στο Γαλλικό κόλπο στις όχθες του Ροδανού και μετά από αυτόν έπλευσαν σε γοητευτικούς τόπους ιδρύοντας τη Μασσαλία. Υπάρχει κάθε λόγος να πιστεύουμε, ότι πρόκειται γι αυτή την αποστολή των Φωκαέων που μας αναφέρει ο Ηρόδοτος. Η Μασσαλία ιδρύθηκε γύρω στο 600 π.Χ. ή λίγο αργότερα. Κατά συνέπεια το πρώτο ταξίδι των Φωκαέων στην Ταρτησσό πρέπει να  αποδοθεί στα τέλη του 7ου αι. π.Χ. Η απόδειξη της αυθεντικότητας της ιστορίας του Ηροδότου είναι η ανακάλυψη από τους αρχαιολόγους του τείχους της αρχαίας πόλης της Φώκαιας, που χρονολογείται κοντά σ’ αυτή την περίοδο, δηλαδή τέλη του 7ου αι. με αρχές του 6ου αι. π.Χ.
Μιλώντας για την πλεύση των Φωκαέων, ο Ηρόδοτος αμέσως μετά την Τυρρηνία ονομάζει την Ιβηρία και την Ταρτησσό, παραλείποντας τη χώρα των Λυγίων ή Λιγήρων, για τους οποίους αργότερα μιλάει,ότι αυτοί ζούσαν βόρεια της Μασσαλίας[22].Οι περιγραφές του Ηροδότου για τη μακρινή δύση, δείχνουν ότι ο ιστορικός γνωρίζει την Ταρτησσό και την περιοχή κοντά σ’ αυτήν, αλλά του είναι σχεδόν άγνωστα τα ισπανικά παράλια βόρεια των συνόρων της Ταρτησσού.Ο Εκαταίος ονομάζει την Κρομμιούσσα νησί της Ιβηρίας και τη Μελούσσα νησί κοντά στη χώρα των Ιβήρων[23]. Αυτά τα νησιά σήμερα θεωρούνται η Μαγιόρκα και η Μινόρκα. Η Σικάνη, την οποία ο Εκαταίος ονομάζει πόλη της Ιβηρίας[24], δεν ήταν μακριά από το Ημεροσκοπείον*[25], δηλαδή την περιοχή του ακρωτηρίου του Nao, το οποίο πρώτα έπρεπε να προσεγγίσουν οι ναυτικοί που απέπλεαν από τις Βαλεαρίδες νήσους.
*Το Ημεροσκοπείον σύμφωνα με το Στράβωνα ιδρύθηκε σε μια ακτή, στο εσωτερικό της οποίας υπήρχαν λόφοι με απομεινάρια προϊστορικών ιβηρικών οικισμών. Κοντά υπήρχε και ένας σταθμός – παρατηρητήριο, που προειδοποιούσε τα γειτονικά χωριά για τη μετανάστευση των ψαριών. Εκεί υπήρχε κι ένας ναός αφιερωμένος στην Άρτεμη –Diana για τους Ρωμαίους. Στην ίδια θέση, που στα τέλη του 6ου αι. π.Χ. ιδρύθηκε το Ημεροσκοπείο, οι Ρωμαίοι τον 1ο αι. μ.Χ. ίδρυσαν την αποικία Danium προς τιμήν της θεάς. Κοντά στο Ημεροσκοπείον και στην παραλία βρισκόταν ένας αρχαίος οικισμός, ίσως ελληνικός, με αρχαίο ναό. Εκεί, όπως και στις Βαλεαρίδες, ζούσαν οι «Γυμνήτες», οι οποίοι, σύμφωνα με το μύθο, το καλοκαίρι περπατούσαν γυμνοί. Ζούσαν νότια του ακρωτηρίου Nao, λέξη που προερχόταν πιθανόν από την ελληνική λέξη «ναός», υποδηλώνοντας ότι εκεί οι Φωκαείς είχαν χτίσει ένα ναό και ονόμασαν το ακρωτήριο, «ακρωτήριο του ναού».

Το εμπόριο των Φωκαέων με την Ταρτησσό, ίσως πραγματοποιούνταν μέσω της Μαινάκης.Οι ίδιοι οι Έλληνες διείσδυσαν και στις ευρύτερες περιοχές της Ταρτησσού. Κοντά στο λόφο Carambolo, όπου βρισκόταν ένας συνοικισμός της Ταρτησσού, βρέθηκε ένα μικρό νόμισμα της Φώκαιας χρονολογούμενο στο πρώτο ήμισυ του 6ου αι. π.Χ. Η ασήμαντη αξία του νομίσματος δείχνει, ότι δεν ήταν μια μονάδα εμπορικής συναλλαγής, αλλά ίσως ένα φυλαχτό που δώρισαν στην Ταρτησσό οι Φωκαείς εταίροι της. Τέτοιας ασήμαντης αξίας ήταν και ένα χάλκινο δαχτυλίδι που βρέθηκε αρκετά χρόνια πριν κοντά στις εκβολές του ποταμού Βαίτη – σήμερα Γουαδαλκιβίρ – με αρχαία ελληνική αιολική επιγραφή και χαρακτηριστικές φωκαϊκές λέξεις[26]. Αυτό το εύρημα, επίσης δεν θα μπορούσε να ήταν αντικείμενο διαπραγμάτευσης. Και τα δύο ευρήματα δείχνουν ότι οι Φωκαείς διατήρησαν κατά πάσα πιθανότητα όχι μόνο εμπορικές σχέσεις με την Ταρτησσίδα. Ίσως, ένα σημάδι για το εμπόριο και πιο ποικιλόμορφοι δεσμοί με τους Ταρτησσίους ήταν και το λιμάνι του Μενεσθέα – σήμερα Puerto Santa Maria - καθώς και το μαντείο προς τιμήν αυτού του Αθηναίου ήρωα. Σε αυτά αναφέρεται ο Στράβωνας[27], ο Πτολεμαίος[28] και ο Φιλόστρατος[29], με τον τελευταίο να ισχυρίζεται, ότι οι κάτοικοι των Γαδείρων προσέφεραν θυσία σ’ αυτό τον ήρωα. Ο χρόνος και ο τόπος μετάδοσης αυτής της λατρείας στην Ιβηρική χερσόνησο είναι αμφιλεγόμενη. Υποθέτουν, ότι την έφεραν οι Αθηναίοι, που συμμετείχαν στην πορεία των Φωκαέων στη δύση[30], καθώς και ότι το μαντείο του Μενεσθέα προέρχεται από τον 4ο αι. π.Χ. ή μετά τη ρωμαϊκή κατάκτηση.
Από τα λόγια του Εφόρου*, οι Ίβηρες που κατοικούσαν στο δυτικό τμήμα της περιοχής, συνιστούσαν μια πόλη[31]. Η λέξη «πόλις», όπως είναι γνωστό, δεν αντιπροσώπευε μόνο μια πόλη, αλλά και ένα κράτος και ακόμη τη χώρα ή την περιοχή. Αυτό στην εποχή του, τόνισε ιδιαίτερα ο Στράβωνας[32], παραπέμποντας στον Όμηρο, το Στησίχορο και τον Ευρυπίδη. Ως εκ τούτου μπορούμε να υποθέσουμε, ότι και στον Έφορο σ’ αυτή την περίπτωση, ο όρος αναφέρεται στο κράτος. Όντας το ίδιο από την αιολική Κύμη, που βρισκόταν κοντά στη Φώκαια και στην αρχαιότητα συνδέονταν μ’ αυτή την πόλη[33]. Ένας ιστορικός θα μπορούσε κάλλιστα να συλλέξει τις πληροφορίες του από τους Φωκαείς, οι οποίοι καθιέρωσαν απευθείας σχέσεις με την Ταρτησσό. Έτσι, θα μπορούσαμε με ασφάλεια να πούμε, ότι για τους Έλληνες της Μικράς Ασίας στην Ισπανία υπήρχε ένα ενιαίο κράτος, το οποίο την εποχή εκείνη θα μπορούσε να είναι μόνο η Ταρτησσός.
*Ο Έφορος ήταν ιστορικός του 4ου αι. π.Χ. από την Κύμη της Αιολίδας. Μαθήτευσε στη ρητορική σχολή του Ισοκράτη στη Χίο. Το ιστορικό του σύγγραμμα «Ιστορίαι» σε 30 τόμους παρουσιάζει την ιστορία των Ελλήνων από την Κάθοδο των Δωριέων μέχρι την εποχή που ανήλθε στο θρόνο ο βασιλιάς Φίλιππος Β΄της Μακεδονίας. Εμπεριέχει εκτενείς περιγραφές τόπων και ήταν σημαντική πηγή για τους γεωγράφους. Ήταν ο σημαντικότερος μετά τον Ηρόδοτο ιστορικός της Μικράς Ασίας. Ο Διόδωρος Σικελιώτης (3ος αι. μ.Χ.) στην «Ιστορία» του, βασίζει πολλά γεγονότα που αναφέρει στο βιβλίο του, στον Έφορο.  
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
   1. Διόδωρου Σικελιώτη, V,35
   2. Παυσανία, VI,19,2
   3. Στράβωνα, Γεωγραφικά, III,4.8 – XIV,2.10
   4. Διόδωρου Σικελ. II,13
   5. Πλίνιου, II,33
   6. Ψευδοσκύμνου, Περιήγησις,207-208f
   7. Στράβωνα, IV,1.5
   8. Στράβωνα, III,2.11
   9. Ηροδότου, IV,152
  10. Graham A. J. The colonial expansion of Greece // САН. 1982. Vol. III, 3. P. 136.
  11. Ομήρου,Οδύσσεια, Ραψ. Ι,80-84
  12. ο.π.  Οδύσσεια, Ραψ. Γ,319-323 
  13. Plácido D. Los viajes griegos arcaicos a Occidente, p. 269.
  14. Ιουστίνου, XLII,1,3,5 
  15. Ηροδότου, I,163 
  16. Ησιόδου, Θεογονία, 1013-1016
  17. o.π. Πλίνιου, III,77
  18. ο.π. Στράβωνα, XIV,2.10
  19. Εκαταίου Μιλήσιου, FHG, αποσπάσματα 38,45,46,48,51
  20. ο.π. Εκαταίου FHG, αποσπ. 231-233,285,286
  21. ο.π. Ιουστίνου, XLIII,3,6-7
  22. Ηροδότου, V,9
  23. ο.π. Εκαταίου FHG, αποσπ. 50,51
  24. ο.π. Εκαταίου FHG, απόσπ. 45
  25. Αβιηνού, “Ora maritime”, 479
  26. Mazzarino S. Fra Oriente e Occidente. Firenze, 1947. p. 277.
  27. Στράβωνα, III,1.9
  28. Πτολεμαίου, II,4,5
  29. Φιλόστρατου «Άπαντα», Τα ες τον Τυανέα Απολλώνιον, V,4
  30. Schulten A. Tartessos, s.45-63
  31. Έφορου, FHG, απόσπ. 133
  32. Στράβωνα, VIII,3.31
  33. Νικολάου Δαμασκού, FHG, απόσπ. 51 & Παυσανία, VII,3,10-20
www.ktdrus.gr
istorikathemata.com